تصفیه روغن :

روغن خام عمدتا شامل مخلوطی از تری آسیل گلیسرولها میباشد که به همراه آنها مقداری ترکیبات جزئی که در فصل اول در مورد آنها صحبت شد، رنگدانه های نامطلوب، محصولات حاصل از اکسایش و فلزات حضور دارند. هدف فرآیندهای تصفیه روغن ، جداسازی ناخالصی های نامطلوب است به گونه ای که میزان ترکیبات کمیاب و مطلوب تا حد ممکن حفظ شود و در مواقعی که این ترکیبات کمیاب از روغن جدا شوند، اغلب به دام اندازی آنها در یک مسیر جانبی و بازیابی آنها برای مصارف دیگر امکان پذیر است.
اگر تسهیلات لازم برای تصفیه روغن در دسترس نباشد، این ترکیبات کمیاب ممکن است دوباره به کنجاله باز گردانده شوند، با خوراک دام آمیخته شوند و یا به عنوان کود مورد استفاده قرار بگیرند.
در اروپا اصطلاح « تصفیه روغن » برای کل مجموعه فرایندهایی که در ذیل تشریح می شوند به کار می رود، اما در ایالات متحده آمریکا این اصطلاح فقط معادل با حذف اسیدهای چرب آزاد (خنثی سازی) است.

صمغ گیری

عبارت است از عمل آوری با آب یا اسید رقیق ( اسید فسفریک یا اسید سیتریک ) و در این مرحله صمغی تولید میشود که حاوی فسفولیپیدها (و فلزات کمیاب است و می تواند در یک دستگاه سانتریفوژ مورد جداسازی قرار بگیرد.
فسفولیپیدها به صورت لسیتین خام بازیابی میشوند.
صمغ گیری معمولا بیشتر به فرایند استخراج روغن متصل است تا به مراحل بعدی تصفیه روغن , فسفولیپیدهایی که با این روش های صمغ گیری به آسانی حذف نشوند، «غیرقابل هیدراته» نامیده میشوند و عمدتا شامل فسفاتید یک اسید و لیزوفسفاتید یک اسید میباشند که به صورت نمک های کلسیم یا منیزیم حضور دارند.
روشهای دیگر صمغ گیری شامل استفاده از اتیلن دی آمین تترا استیک اسید به منظور حذف فلزات کمیاب و یا استفاده از آنزیم های مناسب برای این منظور می باشد.
در روش آنزیمی، لیپازهای مناسب باعث تشدید شکستن فسفولیپیدها به اشکالی می شوند که آسان تر از روغن جداسازی و حذف می شوند.
• معمولا برای انجام عمل خنثی سازی به منظور حذف اسیدهای آزاد باید از محلولهای قلیایی استفاده شود.
مقداری از روغن نیز همراه با صابون در جریان آبی که باید به یک روش مناسب زیست محیطی دفع شود، هدر می رود.
مقداری از اسیدهای چرب آزاد نیز در طی فرایند بی بوسازی به وسیله تقطیر بخار (تصفیه فیزیکی) حذف میشوند.
روش تصفیه فیزیکی به دلیل مشکلات زیست محیطی کمتر استفاده می شود.

نکته :

روغن جهت رنگبری باید با خاک رنگبر فعال شده با اسید در دمای ۱۸۰-۸۰ درجه سانتی گراد (اما عمدتا در ۱۲۰-۹۰ درجه سانتی گراد حرارت داده شود.
همان طور که از نام آن پیداست در ابتدا این مرحله برای حذف رنگ (کاروتن ها، کلروفیل) طراحی شده بود، اما فلزات کمیاب نیز همراه با صابون و فسفولیپیدهای باقی مانده حذف میشوند.
البته تحت شرایط اسیدی ممکن است استرولهای آزاد با از دست دادن آب به استرادینها و نیز پیوندهای سیس در اسیدهای چرب به نوع ترانس تبدیل شوند.
به خاطر هزینه تهیه و خرید خاک رنگبر ، دفع خاک استفاده شده و نیز ضایع شدن مقداری از روغن به همراه خاک، رنگبری پرهزینه ترین مرحله تصفیه روغن می باشد.
اگر هیدروکربنهای پلیسیکلیک آروماتیک (PHA) در روغن وجود داشته باشند، از طریق رنگبری حذف نمیشوند.
ترکیبات فرار در طی بی بوسازی حذف میشوند، اما هیدروکربنهای پلیسیکلیک آروماتیک غیر فرار از طریق جذب روی کربن فعال شده که به خاک رنگبر اضافه می شود، حذف میشوند.
• بی بوسازی مرحله پایانی تصفیه روغن است و در این مرحله بخار با دمای ۲۵۰-۱۷۰ درجه سانتی گراد تحت فشار کاهش یافته روی روغن پاشیده میشود تا محصولات اکسایش، که مسؤل طعمهای نامطلوب هستند، از روغن حذف شوند.
در دماهای بالا (بیشتر از ۲۲۰ درجه سانتی گراد) پیوندهای سیس به فرم ترانس تبدیل می شوند، بنابر این روغنهایی که خیلی غیر اشباع هستند باید در پایین ترین دمای ممکن بی بو شوند.
بی بوسازی در دماهای پایین به ویژه برای روغن ماهی که حاوی مقادیر زیادی از اسیدهای چرب چند غیر اشباع با زنجیره بلند است و نبایستی در دمای بالاتر از ۱۸۰ درجه سانتی گراد حرارت داده شود و نیز برای روغنهای سویا و کلزا که حاوی اسید لینولنیک هستند، به کار می رود.

توجه :

اسیدهای چرب چند غیر اشباع تنها در صورتی خواص تغذیه ای مهم خود را حفظ می کنند که در حالت سیس خود باقی بمانند.
عصاره حاصل از دستگاه بوگیری، محصول فرعی با ارزش است که به عنوان منبعی از استرول و توکوفرولها مطرح است.
فرایندهای مداوم صمغ گیری، خنثی سازی، رنگبری و بی بوسازی به عنوان تصفیه شیمیایی نامیده میشوند که با تصفیه فیزیکی که به صورت متناوب است و فقط نیاز به رنگبری و بی بوسازی دارد، تفاوت دارند.
تصفیه فیزیکی عمدتا برای روغن هایی با مقادیر پایین فسفولیپید (مانند روغن پالم) مناسب می باشد. این روش از نظر زیست محیطی مورد توجه قرار گرفته است، چرا که در این روش دیگر خبری از حجم زیاد پساب مربوط به خنثی سازی نیست و به خاطر ضایعات کمتر روغن، از نظر اقتصادی نیز جالب توجه است.
این روش به ویژه برای روغن پالم به کار برده میشود، البته کاربرد آن همراه با روشهای صمغ گیری اصلاح شده، برای سایر روغنها نیز در حال افزایش است.
محصولات این فرایندها به عنوان روغنهای RBD (تصفیه، بی رنگ و بی بو شده) نامیده میشوند. ویژگیهای روغن ها در اروپا به وسیله اتحادیه دانه های روغنی، روغنها و چربیها (FOSFA)، در آمریکا به وسیله مؤسسه ملی دانه های روغنی (NIOP) و انجمن آمریکایی روغن سویا (ASA) و در مالزی توسط انجمن تصفیه کننده گان روغن پالم مالزى (PORAM) تعیین میشود.
این استانداردهای شناخته شده بین المللی، دامنه ای از ویژگی های فیزیکی و شیمیایی روغن ها از جمله میزان اسید چرب آزاد، عدد یدی، رطوبت و ناخالصی ها و رنگ را در بر می گیرد.